فقر در عصر نا اطمینانی

یادداشتی از دکتر ارغوان فرزین معتمد

پژوهشگر اقتصادی

جهان شاید بیش از هر زمان دیگری نا اطمینانی را تجربه می کند. انقلاب دیجیتال، دنیا را در یک فضای گزار قرار داده است. گزار به دنیایی مبهم که در آن مفاهیم کار، سرمایه گذاری، تامین مالی و …. در حال تغییر است. دنیایی که در حال کوچ به یک جهان بیکران اما مجازی است. جهانی که به سرعت در حال انبساط است و عدم آشنایی با قواعد زندگی در این دنیای غریب، منجر به غرق شدگی در این دنیا می شود. دنیایی که جنگ و صلح در آن هم در حال تحول است. نسلی که در این دنیای دیجیتال به دنیا می آیند، تصوری از دنیای غیر دیجیتال ندارند. تفاوت های بین نسلی تشدید می شود. دنیای جدید دنیایی است که بقا در آن جز با آموختن مهارت های جدید ممکن نیست.

در چنین فضای در حال تغییر و گزار، تغییرات اقلیمی، وقوع بلایای طبیعی ناشی از این تغییرات در کنار جنگ هایی که در سالهای اخیر در حال وقوع است، زندگی را با چالش های بسیار مواجه می سازد و بر نا امنی، نا اطمینانی و ونابرابری ها می افزاید. گویی جهان بیش از هر زمان در یک دوگانه پیشرفت و افول قرار گرفته که دستیابی به اهدافی نظیر کاهش فقر، از بین رفتن گرسنگی، آموزش برابر برای همگان، کار شایسته و … را با چالش جدی مواجه ساخته است.

گزارش توسعه انسانی سال 2019، به وقوع عصر جدیدی از نابرابری ها می پرداخت. در این گزارش تاکید می شد که با پیشرفت های به وجود آمده در حوزه تکنولوژی و علم، تعریف از نابرابری نیز تغییر می کند. اگر تا پیش از این دسترسی به اینترنت به عنوان شاخصی برای برابری در بهره مندی از تکنولوژی در نظر گرفته می شد، با پیشرفت های به وجود آمده باید به شاخص هایی فراتر نظیر دسترسی به پهنای باند توجه کرد. زمانی که این شاخص ها متناسب با پیشرفت بشر ارتقا می یابد، نسل جدیدی از نابرابری ها ظاهر می شود. به عبارتی اگر در طول سالها، کشورها به لحاظ برخورداری از ابتدایی ترین امکانات در حوزه سلامت، آموزش و معیشت به یکدیگر نزدیک شدند، با در نظر گرفتن شاخص های جدید، مجدد با شکاف های عمیق بین کشورها در برخورداری از امکانات مواجه می شویم که به معنای وقوع نسل جدیدی از نابرابری و عدم بهره مندی برابر و عادلانه تمامی کشورها از علم و تکنولوژی نوین است.

از سال 2019 به بعد جهان با تغییرات بیشتری مواجه شد که همگی بر فقر ونابرابری تاثیر گذاری بوده است. اتفاقاتی نظیر همه گیری بیماری کوید 19، تشدید تغییرات اقلیمی و تاثیر آن بر زندگی مردم، تنش های ژئوپولیتیکی و جنگها، همگی بر فقر و نابرابری اثر داشته است. گزارش فقر جهانی 2024 که بر اساس اطلاعات سال 2023 تنظیم شده است، به مقوله فقر در دنیای تخاصمات می پردازد. بر اساس این گزارش پس از جنگ جهانی دوم تا کنون، تعداد درگیری‌های جهان در سال 2023 بیشتر از هر زمان دیگری بوده است. تعداد افرادی که به دلیل درگیری‌های خشونت‌آمیز، بلایای طبیعی یا عوامل دیگر مجبور به ترک خانه‌های خود شدند، به بالاترین حد خود یعنی 117 میلیون نفر رسیده است. از سال 2010 به بعد، بیشترین تلفات غیرنظامی در درگیری‌های خشونت‌آمیز در سال 2022 ثبت شده است. پس از جنگ سرد، بیشترین تعداد مرگ و میرهای مربوط به نبرد در سال‌های 2021، 2022 و 2023 ثبت شده که بیش از 700,000 مرگ در سطح جهانی است.

گزارش فقر جهانی 2024، داده‌های مربوط به درگیری‌های خشونت‌آمیز را با داده‌های فقر چندبعدی( MPI) ترکیب می‌کند تا به درک بهتری از ارتباطات آن‌ها در کشورهای مختلف و در طول زمان دست یابد. این گزارش نشان می‌دهد که مقادیر MPI معمولاً در محیط‌های متاثر از درگیری بسیار بالاتر است. نتایج این گزارش به اختصار نشان می دهد:

• در بین 112 کشور مورد مطالعه که در برگیرنده 6.3 میلیارد نفر جمعیت جهان است، 1.1 میلیارد نفر( 18.3 درصد) در حادترین شکل فقر چندبعدی زندگی می کنند.
• بیش از نیمی از ۱.۱ میلیارد نفر فقیر، کودکان زیر ۱۸ سال هستند (۵۸۴ میلیون) هستند. به طور کلی ۲۷.۹ درصد از کودکان جهان در فقر زندگی می‌کنند. این درصد برای بزرگسالان ۱۳.۵ درصد است.
• ۸۳.۷ درصد از افراد فقیر در مناطق روستایی زندگی می‌کنند. در تمام مناطق جهان، مردم در مناطق روستایی فقیرتر از مردم در مناطق شهری هستند. به‌طور کلی، ۲۸.۰ درصد از جمعیت روستایی جهان فقیر هستند. این درصد برای جمعیت شهری ۶.۶ درصد است.
• ۸۳.۲ درصد از ۱.۱ میلیارد نفر فقیر چندبعدی جهان در صحرای بزرگ آفریقا (553 میلیون) و جنوب آسیا( 402 میلیون) زندگی می‌کنند.
• نزدیک به دو سوم( 65.3 درصد) از افراد فقیر در کشورهای با درآمد متوسط زندگی می‌کنند (۷۴۹ میلیون)

بخش دیگری از گزارش به شکل محرومیت ها در جهان پرداخته است. بر اساس نتایج بدست آمده:

• بخش بزرگی از 1.1 میلیارد نفر فقیر جهان فاقد سرویس بهداشتی کافی (828 میلیون)، مسکن و سرپناه (886 میلیون) و سوخت برای پخت و پز (998 میلیون) هستند.
• بیش از نیمی از 1.1 میلیارد فقیر جهان با یک عضو دچار سوءتغذیه در خانواده زندگی می کنند (637 میلیون). در جنوب آسیا، 272 میلیون فقیر در خانواده هایی زندگی می کنند که حداقل یک فرد دچار سوءتغذیه است، این آمار در جنوب صحرای آفریقا 256 میلیون نفر است.
• حدود نیمی از مردم فقیر فاقد برق هستند (579 میلیون)، بیش از نیمی از آنها در خانواده ای زندگی می کنند که هیچ کدام تحصیلات ابتدایی را سپری نکرده است (590 میلیون).
• نزدیک به نیمی از مردم فقیر منبع آب آشامیدنی بهبود یافته ای ندارند (513 میلیون).
• 482 میلیون نفر فقیر در خانواده هایی زندگی می کنند که یک یا چند کودک در آن از تحصیل بازمانده اند.

نتایج مربوط به وضعیت فقر در مناطق جنگ زده حاوی نتایج زیر است:

• در حالی که 10.0 درصد از جمعیت جهان در کشورهای متاثر از جنگ زندگی می کنند، 19.0 درصد (218 میلیون) از جمعیت فقیر جهان بر اساس نتایج گزارش فقر جهانی در کشورهای آسیب دیده از جنگ زندگی می کنند. این اعداد نشان می دهد که نسبت افراد فقیر به طور نامتناسبی در ایالت های متاثر از درگیری بیشتر است.
• حدود 40 درصد از از 1.1 میلیارد نفر فقیر(455 میلیون) ، در کشورهایی زندگی می کنند که جنگ، شکنندگی و/یا آرامش کم را تجربه می کنند).
• از این 455 میلیون نفر، 218 میلیون نفر در کشورهای در حال جنگ زندگی می کنند، 335 میلیون نفر در شرایط شکننده یا متاثر از درگیری زندگی می کنند و 375 میلیون نفر در شرایط صلح بسیار پایین یا پایین زندگی می کنند. حدود 289 میلیون (25.1 درصد) دو یا بیشتر از این سه حالت را تجربه می کنند، در حالی که 184 میلیون (16.0 درصد) هر سه را تجربه می کنند.
• به طور کلی، در کشورهای تحت تأثیر جنگ، بروز فقر 34.8 درصد است که بسیار بالاتر از کشورهایی است که تحت تأثیر جنگ یا درگیری های جزئی قرار نگرفته اند(10.9 درصد).
• فقر چند بعدی در کشورهای شکننده و متاثر از درگیری و کم صلح بیش از دو برابر کشورهایی است که تحت تاثیر جنگ نبوده اند.
• در افغانستان میزان فقر بیش از 5 درصد در فاصله سالهای 2015 تا 2023 افزایش یافته است. در سال 2023 نزدیک به دو سوم افغان ها فقیر بوده اند (64.9 درصد) و تقریباً از هر پنج نفر فقیر سه نفر کودک بوده اند.
• به طور متوسط، میزان محرومیت در هر یک از شاخص های فقر چندبعدی در کشورهای متاثر از جنگ بیش از سایر کشورها است. به عنوان مثال، در کشورهای غیر متاثر از جنگ، 5.6 درصد از جمعیت فقیر به برق دسترسی ندارند. در حالی که این درصد در کشورهای متاثر از جنگ به 26.9 درصد می رسد. به طور مشابه، در حالی که 4.4 درصد از جمعیت فقیر در کشورهای غیر متاثر از جنگ با بازماندگی از تحصیل فرزندشان مواجه هستند، این درصد در کشورهای آسیب دیده از جنگ 17.7 درصد است.

نتایج فوق تنها بخشی از نتایج گزارش جهانی فقر است که نشان می دهد وضعیت فقر و محرومیت در کشورهای تحت تاثیر جنگ تا چه حد وسیع تر از سایر کشورها است. افزایش میزان و شدت فقر در این کشورها در کنار سرمایه گذاری های لازم برای بازسازی تخریب های ناشی از جنگ همگی سرعت کاهش فقر را در این کشورها کاهش می دهد. این مساله در کنار رشد بی سابقه علم و تکنولوژی و بهره مندی از مواهب تکنولوژی، میزان نابرابری در میان کشورها و حتی افراد یک کشورها را نیز می تواند به شدت تحت تاثیر قرار دهد.

موارد فوق همگی نشان از اهمیت مساله فقر و نابرابری به عنوان یک مساله جهانی است. ایران نیز از این قاعده جدا نیست. در ایران نیز مساله کاهش فقر در همگی ابعاد آن همواره مورد توجه سیاستگذاران و تصمیم گیران بوده است. تغییرات جهانی مورد اشاره می تواند بر میزان و شدت فقر و نابرابری در ایران نیز تاثیر گذار باشد. افزایش مهاجرت از کشورهای همسایه به ایران به دلیل وقوع جنگ های منطقه، چالش های اقتصادی که پس از تحریم ها شدت بیشتری یافته و بر اساس مطالعات انجام شده به ویژه چهار دهک کم درآمد جامعه را بیشتر تحت تاثیر قرار داده است، تغییرات اقلیمی و بلایای طبیعی حاصل که مهاجرت به شهرها و حاشیه شهرها را افزایش داده، تغییرات تکنولوژی نیز در کنار مزیت هایی که برای کسب و کار ها دارد، تشدید کننده فضای واسطه گری نیز بوده است که می تواند زمینه ساز نابرابری های بیشتر باشد.

سیاستگذاری فقرزدا در ایران همواره با چالش های بسیار همراه است. آنچه باید مورد توجه سیاستگذاران این حوزه قرار گیرد، طراحی و پیاده سازی یک نظام یکپارچه برای سیاستگذاری و برنامه ریزی فقر زدا است. یکپارچه سازی نظام داده و اطلاعات در این حوزه ضروریست. اندازه گیری و پایش مستمر فقر در همه ابعاد آن به تفکیک مناطق جغرافیایی و گروه های جامعه از دیگر اقدامات مهم در مسیر سیاستگذاری فقرزدا است. در عین حال پیش بینی فقر با توجه به تغییرات پیش رو در کشور، منطقه و جهان از ضروریات در چنین نظامی است. در نهایت یکپارچه سازی سیاست ها و برنامه ها ضمن ایجاد هماهنگی میان تمامی دستگاه های مرتبط با موضوع کلید موفقیت در کاهش فقر و پیشگیری از بروز فقر در دنیایی است که با نا اطمینانی در بالاترین شکل خود مواجه است.

منبع یادداشت : روزنامه تعادل